Aβέβαιο μέλλον σε μια ασταθή ισορροπία.

Τα ζητούμενα για την αριστερά δεν παίρνουν αναβολές

Του Νίκου Γαλάνη

Από τις δύο αλλεπάλληλες εκλογικές αναμετρήσεις  μπορούν να εκτεθούν τα παρακάτω συμπεράσματα.

1. Μέσα στο λαό έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη διαίρεση που έχει ταξικό πρόσημο και εκφράζεται σήμερα από συγκεκριμένες πολιτικές δυνάμεις. Η αντιπαράθεση δεν έγινε με όρους δεξιάς-αριστεράς, με όρους διαφορετικών προγραμμάτων και συστημάτων.

Έγινε με όρους τιμωρίας αυτών που μας οδήγησαν εδώ και με προσδοκία ανακοπής των πολιτικών του μνημονίου που επιδεινώνουν τη θέση των μικρομεσαίων στρωμάτων και συνολικά του κόσμου της εργασίας από τη μια, και από την  αντίπαλη πλευρά με όρους φόβου αλλά  και άγνοιας  για το ενδεχόμενο καταστροφής (ολικής ή μερικής) για τα μεγάλα εισοδήματα  και για τα στρώματα που πιστεύουν ότι η περιουσία τους  το βιοτικό τους επίπεδο εξαρτάται από την ΕΕ. Αυτός ο διχασμός θα μετεωρίζεται και δεν θα αποκτά βάθος όσο παραμένει στην επιφάνεια της αντίθεσης μνημόνιο-αντιμνημόνιο.

2. Είναι φανερή η με μαζικούς όρους απελευθέρωση ανθρώπων από τον κορσέ των κομμάτων που πρωταγωνίστησαν στο πολιτικό σύστημα μια ολόκληρη περίοδο 38 χρόνων. Αυτή η διαδικασία δρομολογεί –κάτω από όρους– μια περίοδο δημιουργίας νέων συνειδήσεων, νέων αναζητήσεων, εκπροσωπήσεων και προσδιορισμών. Ο υποκειμενισμός όλων εκείνων που βλέπουν μόνο λαό, συνδυαζόμενος με τον πραγματισμό της λατρείας της συγκυρίας και του τακτικισμού, είναι επικίνδυνος όχι μόνο για την αριστερά αλλά και για το λαό. Κι αυτό  γιατί ο λαϊκός παράγοντας δεν είναι ενιαίος, η χαμηλή ριζοσπαστικοποίηση δεν έχει μορφοποιηθεί και αναζητιέται η ωρίμανση και η ενεργοποίηση για ριζικές ρήξεις και ανατροπές.

3. Αναμφίβολα υπήρξε και υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση εκλογικών –πρωτίστως, αλλά όχι μόνο– δυνάμεων γύρω από τον ΣΥΡΙΖΑ. Όσο κι αν η ψήφος μοιάζει σαν δανεική και από ορισμένους θεωρείται προσωρινή, όσο κι αν δόθηκε με δόσεις επιφύλαξης, με περιορισμένες προσδοκίες («να μπει ένα τέλος»), είναι ψήφος ανατροπής του συσχετισμού δύναμης, είναι ψήφος που δίνει τεράστια δυναμική στο εγχείρημα, είναι ψήφος που αντικειμενικά συγκρούεται με τη μοιρολατρία, την υποταγή, την υπακοή και την ηττοπάθεια. Τέλος, και ίσως πιο σπουδαίο, είναι ψήφος που δημιουργεί όρους για τη συγκρότηση μιας άλλης –από την υπάρχουσα μεταπολιτευτική– αριστεράς.

4. Την Κυριακή 17/6 νομιμοποιήθηκε και ταυτόχρονα κέρδισε χρόνο το σύστημα και η μνημονιακή πολιτική, γιατί κατέγραψε αθροιστικά πλειοψηφικά ποσοστά και έδωσε μνημονιακή κυβέρνηση. Η νίκη  αυτή οφείλεται  στο διεθνές μαύρο μέτωπο και στο ντόπιο τμήμα του, το κόμμα/μέτωπο του ευρώ και της ΕΕ. Η ΕΕ έχει τον ηγεμονικό ρόλο και το σύμβολό της (ευρώ) αποτελεί το πολυεργαλείο της. Η διαφορά μεταξύ πρώτης και δεύτερης εκλογικής Κυριακής βρίσκεται στο ότι όταν   τέθηκε το δίλημμα του ευρώ σε αντίθεση με την κατάργηση του μνημονίου και βρέθηκε το εκλογικό σώμα απέναντι στους πραγματικούς εχθρούς (ΕΕ, ευρώ) που του καλλιέργησαν τον φόβο, δεν υπήρξε αντίπαλη δύναμη που να το αντιμετωπίσει, ενώ την πρώτη Κυριακή στην αντιπαράθεση μνημόνιο αντιμνημόνιο το γάντι σηκώθηκε από τον αντιμνημονιακό ΣΥΡΙΖΑ.

5. Το μαύρο μέτωπο του ευρώ ανέδειξε ακόμα καλύτερα τρία πράγματα προσπαθώντας να τα εμπεδώσει τρομοκρατικά στις συνειδήσεις ευρύτερων μαζών: πρώτον, την υποτέλεια στις «προστάτιδες» δυνάμεις που μας δανείζουν χρεοκοπώντας μας, δεύτερον, τη συμφωνία διατήρησης του πολιτικού συστήματος, του διεθνούς πλαισίου και της μνημονιακής τους πολιτικής, και τρίτον ότι ο σκοπός είναι η ύφεση, η συνέχιση της λιτότητας, γιατί μέσω αυτών υποτιμούνται μισθοί, συντάξεις, κοινωνικά αγαθά. Στόχος τους παραμένει σταθερά ο κόσμος της εργασίας, όπου με την απειλή της ίδιας του της επιβίωσης θα κληθεί να υπογράψει σαν επαίτης ένα νέο αντιδραστικό και βάρβαρο κοινωνικό συμβόλαιο που θα κατοχυρώνει ακόμα περισσότερο την κυριαρχία και την αύξηση της εκμετάλλευσης του κεφαλαίου.

6. Η περίοδος έχει χαρακτηριστικά περαστικής ισορροπίας. Έχουμε μια κυβέρνηση περιορισμένης ευθύνης και χρονικής διάρκειας. Η νίκη της ΝΔ και ο σχηματισμός κυβέρνησης με τη σημιτική ΔΗΜΑΡ και το κόμμα κομπάρσο-κλητήρα ΠΑΣΟΚ δεν σημαίνει καθόλου ότι βρέθηκε η λύση διεξόδου για την Ελλάδα ούτε λύση για το μέλλον της ΕΕ. Δημιουργήθηκε μια μεταβατική βουλή, μια κυβέρνηση των τραπεζιτών που θα κυβερνήσει περισσότερο με το μαστίγιο παρά με το καρότο. Μια κυβέρνηση που είναι πιο έμπειρη και αποφασισμένη να κρατηθεί με κάθε τρόπο όσο το δυνατόν περισσότερο χρόνο στην εξουσία. Είναι όμως διαχειρίσιμη η κατάσταση όταν μειώνονται δραματικά οι δυνατότητες να μην αντέξει ο κόσμος μέχρι το χειμώνα και όταν συρρικνώνονται οι πιθανότητες αποφυγής της χρεοκοπίας και της κατάρρευσης; Πόσο άνετοι αισθάνονται στο Βερολίνο και στις Βρυξέλλες γιατί σταμάτησαν προσωρινά την πορεία εξόδου της Ελλάδας από την ευρωζώνη, νομίζοντας ότι ματσακόνισαν και μερεμέτισαν την πρύμνη του ευρωπαϊκού καραβιού, αλλά τα ρήγματα του ευρωπαϊκού τους σχεδίου αυξάνονται διαρκώς;

7. Η αναγνώριση του αντιπάλου, τόσο των όπλων του όσο και των εναλλακτικών του λύσεων είναι κεντρικό ζήτημα για την πολιτική. Εξαντλούνται τα καύσιμα του πολιτικού συστήματος  και του σημερινού κομματικού συστήματος που το υπηρετεί ;    Δεν έχουν εξαντληθεί τα περιθώρια και οι λύσεις του  πολιτικού συστήματος παρόλο που είναι  ορατό το τέλος των  κομματικών δυνάμεων και του  προσωπικού τους. Ο αντίπαλος διαθέτει στο οπλοστάσιό του αντιμνημονιακές και «αντισυστημικές» δυνάμεις, αλλά και «παρεκτροπές» αν χρειαστεί (ο μισός μηχανισμός της αστυνομίας που ψήφισε Χρυσή Αυγή δεν μπορεί «αυθορμήτως» να συγκροτήσει (παρα)κρατική οργάνωση;). Η ΝΔ θα εκμεταλλευτεί αλλά και θα χρειαστεί δανεικά από τη Χρυσή Αυγή και τον Καμμένο, που αντικειμενικά λειτουργούν σαν συγκοινωνούντα δοχεία. Σε περίπτωση ήττας και απογοήτευσης από τα αριστερά, η Χρυσή Αυγή θα είναι «χρυσή» ευκαιρία για το σύστημα και το κεφάλαιο. Αυτή η αντιδραστική επικίνδυνη εναλλακτική λύση της Χρυσής Αυγής είναι επείγον να αντιμετωπιστεί με όρους μετωπικής συγκρότησης,μαζικού κινήματος, αυτοάμυνας, αριστερής  συστηματικής δουλειάς και έμπρακτης αλληλεγγύης στα πληβειακά στρώματα.

8. Μεγάλη αναταραχή στους αριστερούς και στην αριστερά. Αντικειμενικά δρομολογούνται μετασχηματισμοί, ανασυνθέσεις, αυξάνονται τα ρήγματα, προμηνύονται διαιρέσεις που οδηγούν σε μια άλλη γεωγραφία μέσα στην αριστερά, σε μια διαφορετική αριστερά στο σύνολό της.   Η παραλυτική γραμμή του ΚΚΕ οδήγησε το κόμμα σε μια ιστορική ήττα, που με βάση και την ιδεοληψία και την πολιτική  του αριστερού εμφύλιου που είχε επιλέξει, ανοίγει ζητήματα είτε αλλαγής ηγεσίας, είτε αλλαγής πολιτικής γραμμής. Στην ΑΝΤΑΡΣΥΑ το καθοριστικό ερώτημα –φανερά ή σιωπηλά– είναι το αν έχει κλείσει ο πολιτικός βίος της. Όσο κι αν οι δυνάμεις της τοποθετούνται σαν να μην έγινε τίποτα, τόσο αυξάνονται οι αμφισβητήσεις και οι φυγόκεντρες πρακτικές. Όσο το ΚΚΕ και η ΑΝΤΑΡΣΥΑ δικαίως ή αδίκως κριτικάρουν τον ΣΥΡΙΖΑ αλλά δεν κάνουν ουσιαστική αυτοκριτική, τόσο θα αποδομούνται και θα απομακρύνονται από τα εθνικά ακροατήρια και τον κόσμο της αριστεράς. Με αυτή την πολιτική τους στάση θα αυξάνουν είτε τη ροή προς τον ΣΥΡΙΖΑ είτε προς τη αδιαμόρφωτη δεξαμενή  ενός νέου (;) χώρου που είναι καχύποπτος στη δίβουλη και δίγλωσση ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ, δεν έχουν καμιά εμπιστοσύνη στην ηγεσία της ΑΝΤΑΡΣΥΑ και θεωρούν δύσκαμπτη, εκτός πραγματικότητας, αυτιστική και σεχταριστική την ηγεσία του ΚΚΕ.

Η επόμενη μέρα – σε βάθος ορισμένου χρόνου– για τον ΣΥΡΙΖΑ και την αριστερά γενικά έχει πολλά ζητούμενα. Καθοριστικά όμως είναι η αριστερή ηγεμονία (υπάρχει σχέδιο;), η μετωπική συγκρότηση (υπάρχει θέληση;) και η αντισυστημική σύγκρουση (υπάρχει πολιτικό υποκείμενο;).

Ο ΣΥΡΙΖΑ συγκροτείται αντικειμενικά και μέχρι σήμερα αυθόρμητα σε κόμμα εξουσίας. Έχει κάνει όμως τις επιλογές του; Ποια είναι τα όριά του; Ποιους αναγνωρίζει ως αντιπάλους και ποιους υπολογίζει ως συμμάχους;  Οι απαντήσεις ίσως να δοθούν στην πράξη και μέσα από την αντιπαράθεση και την πάλη εντός και εκτός ΣΥΡΙΖΑ. Από την επόμενη όμως μέρα ξεκινά η μετεξέλιξη του ΣΥΡΙΖΑ είτε σε κεντροαριστερό κόμμα, φίλιο με τις συστημικές οικονομικές δυνάμεις και ενσωματώσιμο στις επιταγές του διεθνούς πλαισίου, είτε σε αντισυστημικό αριστερό κόμμα-μέτωπο. Η διεθνής και εσωτερική κατάσταση σε αυτές τις συνθήκες κρίσης «λιώνει» ενδιάμεσες δυνάμεις και πολιτικές, χωρίς να δίνει χρόνο «προσαρμογής». Ο ΣΥΡΙΖΑ θα αναγκαστεί να απαντήσει –όχι άπαξ και καθόλου συνθηματολογικά- στα καυτά ερωτήματα  που έχουν τεθεί και θα τεθούν «πάμε  σε μια συναίνεση με την ιμπεριαλιστή  ΕΕ η σε μια ρήξη μαζί της», «θα αποδεχτούμε η όχι  την Γερμανική Ομοσπονδία της Ευρώπης;»  Οι ψευδαισθήσεις για την «άλλη Ευρώπη» και την «Ευρώπη των λαών» έχουν τελειώσει; 

Για την αριστερά και πιο συγκεκριμένα για την κομμουνιστική αριστερά δεν αρκεί μια εθνική ανάγνωση της κρίσης και μια «εθνική» πολιτική γραμμή. Ζούμε  4 χρόνια  κρίσης του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού που σήμερα  εμφανίζει σημάδια βαθέματος και επέκτασης. Μαίνεται ο νομισματικός πόλεμος, αυξάνονται οι ανταγωνισμοί, προετοιμάζονται για το ενδεχόμενο πολιτικών με άλλους μέσα.

Η Κίνα με το αυταρχικό κράτος λαχανιάζει επικίνδυνα γιατί εξαντλείται τόσο το οικονομικό μοντέλο όσο και το εργασιακό. Οι εισαγωγές της υπερδιπλασιάστηκαν σε σχέση με τις εξαγωγές, η κρίση στην ευρωζώνη την ανησυχεί γιατί της περιορίζει τις εξαγωγές.

Η Ινδία και η Βραζιλία που προβάλλονταν σαν εναλλακτικές αντισταθμιστικές ατμομηχανές της παγκόσμιας οικονομίας, έφτασαν στο όριό τους καταγράφοντας ποσοστά επιβράδυνσης.

Στις  ΗΠΑ πριν από τις εκλογές τους,  μετράνε ακόμα περισσότερες απώλειες στις θέσεις εργασίας  και της κατανάλωσης, υπολογίζουν την παραγωγική τους στασιμότητα και δεν αισιοδοξούν για άνετη επικράτηση Ομπάμα.

Η ΕΕ βρίσκεται σε μια πορεία διάλυσης ή μετασχηματισμού της. Το γερμανικό σχέδιο προβάλλει τη γερμανική κυριαρχία –λόγω ισχυρότερης οικονομίας– σε μια δημοσιονομική –με οπτική πολιτικής– ενοποίηση της ΕΕ. Μια γερμανική ΕΕ δεν βρίσκεται μέσα στα σχέδια των ΗΠΑ γιατί τους δημιουργεί νομισματικά προβλήματα, καθώς και προβλήματα ηγεμονίας. Αυξάνονται οι παίκτες στην παγκόσμια σκακιέρα και αναδιατάσσονται οι συμμαχίες. Η κοινή στρατιωτική άσκηση Ρωσίας-Κίνας-Συρίας μπορεί να μοιάζει με παιχνίδι απειλής αλλά στρατηγικές συμμαχίες δημιουργούνται (Ρωσία-Κίνα) και η παγκόσμια ηγεμονία διεκδικείται, ενώ βαδίζει προς το τέλος του ο κόσμος που γνωρίζουμε.

Η επιστροφή του ιμπεριαλισμού μολονότι ποτέ δεν αποσύρθηκε, δεν περιλαμβάνει μόνο τον ευαίσθητο κρίκο και τις ιογενείς περιοχές όπως της Ελλάδας και της Ν.Ευρώπης. Περιλαμβάνει και τον επικίνδυνο ανταγωνισμό μεταξύ των δυνάμεων του συστήματος σε συνδυασμό με τον μόνιμο ταξικό πόλεμο, στα πλαίσια της διεξόδου από την κρίση. Οδηγούμαστε ολοταχώς σε μια μεγαλύτερη, βαθύτερη και μακροχρόνια παγκόσμια κρίση όπου διέξοδος δεν προκύπτει από την επιστημονική-παραγωγική καινοτομία που ξαναβάζει μπροστά την οικονομία, αλλά από την κλασική λύση, αυτήν της καταστροφής παραγωγικών δυνάμεων. Καταστροφή παραγωγικών δυνάμεων, που σημαίνει να φτάσει ο κόσμος της εργασίας στο σημείο μηδέν ή καταστροφή των παραγωγικών δυνάμεων μέσω εξωοικονομικών λύσεων, για παράδειγμα ο πόλεμος, για να ξαναξεκινήσει ο κύκλος.

Η λύση του «κοινωνικού ζητήματος» στην Ελλάδα σε μια δομική κρίση του καπιταλισμού δεν προκύπτει από μια εθνική ματιά, ανάλυση και πολιτική. Ούτε μπορεί να δοθεί από σκέτα αντιμνημονιακές δυνάμεις που ο προβληματισμός και η πολιτική τους εγκλωβίζεται μέσα στα πλαίσια του συστήματος και του διεθνούς πλαισίου που επιβάλλεται στο σύστημα.

Η πρόσφατη προεκλογική περίοδος έδωσε σκληρά πολιτικά μαθήματα για το τι σημαίνει να έχεις αντίπαλο που λέγεται ΕΕ και ευρώ και να τον υποτιμάς. Γιατί ΕΕ και δημοκρατία και ανεξαρτησία δεν ταυτίζονται, γιατί ανεργία και φτώχεια βρίσκονται μέσα στο DNA του ευρώ και των συνθηκών της ΕΕ (το έμαθαν τώρα πολύ καλά και οι Ισπανοί). Οι επόμενες εκατό μέρες μπορεί να βρουν την Ελλάδα θυσιασμένη και χρεοκοπημένη εντός του ευρώ και τους Έλληνες εργαζόμενους και συνταξιούχους για άλλη μια φορά στην προκρούστεια κλίνη της ευρωζώνης. Έχει γίνει γνωστό ότι δεν υπάρχουν περιθώρια επαναδιαπραγμάτευσης και επιστροφής στα προμνημονιακά τοπία.

Σε αυτό το διεθνές και ελλαδικό περιβάλλον, σε αυτή την ιστορική στιγμή που βρισκόμαστε, τι καλείται να κάνει η αριστερά και πιο συγκεκριμένα οι δυνάμεις του επαναστατικού μαρξισμού;

1. Βασικά οφείλει να κατανοήσει το χαρακτήρα της κρίσης. Παγκόσμια δομική κρίση του καπιταλισμού ή εθνική περιφερειακή και περιοδική κρίση; Επειδή το ερώτημα το έχουν απαντήσει πρώτα οι δυνάμεις του συστήματος, η αριστερά χρειάζεται επειγόντως να προετοιμαστεί και να συγκροτηθεί πάνω στην αντιμετώπιση της παγκόσμιας γενικής κρίσης. Αυτό σημαίνει ότι οι αντικαπιταλιστικές και αντιιμπεριαλιστικές δυνάμεις κομμουνιστικής κατεύθυνσης  τάχιστα και επιτακτικά πρέπει να συμβαδίσουν και να συστρατευθούν στην υπόθεση κάλυψης του κεντρικού ελλείματος που είναι ο  κομμουνιστικός  φορέας. Βρισκόμαστε στην αρχή αμφισβήτησης του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και οφείλουμε να βρούμε την κατεύθυνση της ανατροπής του. Μέσα και έξω από τον ΣΥΡΙΖΑ πρέπει να συγκροτηθούν οι δυνάμεις εκείνες που έχουν στην ουσία την «επιστροφή στο μέλλον» σε αυτό που ονομαζόταν παλιά κομμουνιστικό κίνημα. Να ξεκινήσει άμεσα διαδικασία κομμουνιστικής ανασύνθεσης, μέσα από διάλογο – αντιπαράθεση – αυτοκριτική, αλλά και κοινή μετωπική  πολιτική πρακτική.

2. Να αναπτύξει διεθνιστικές πρωτοβουλίες και να συγκροτεί και συγκροτείται μέσα σε διεθνιστικά κινήματα. Είναι σήμερα περισσότερο από άλλοτε απαραίτητα κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, κινήματα αμφισβήτησης και ρήξης με την ΕΕ και την ευρωζώνη, διεθνείς συνδικαλιστικές πρωτοβουλίες ενάντια στην ανεργία και το τέλος του κράτους πρόνοιας και δικαίου. Να πυκνώσουν συναντήσεις από τα κινήματα των χωρών της Β. Αφρικής, των χωρών του νότου της Ευρώπης, των αγανακτισμένων.

3. Να οικοδομεί διαρκώς  πολιτικό πρόγραμμα και  πολιτικό σχέδιο α) αμφισβήτησης και ανατροπής του πολιτικού συστήματος, β) τοποθέτησης κατευθύνσεων και στοιχείων για το χαρακτήρα και το ρόλο μιας άλλης οικονομίας στην Ελλάδα που θα υπηρετεί τα συμφέροντα του κόσμου της εργασίας και θα είναι «ανοικτή» γ) οικοδόμησης ενός νέου κράτους και ενός δημόσιου τομέα που δεν θα έχει σχέση με αυτό που υπήρξε μεταπολιτευτικά, δ) ενεργοποίηση του λαϊκού παράγοντα που μπορεί να δημιουργήσει πολιτικές και οργανωτικές καινοτομίες και θεσμούς αντιεξουσίας.

4. Να χτίσει άμεσα το κοινωνικό και πολιτικό μέτωπο σωτηρίας του λαού και διεξόδου από την κρίση, συμπαρατάσσοντας καταρχήν τις αριστερές δυνάμεις και οργανώνοντας πάνω στα καθημερινά προβλήματα και ανάγκες τα λαϊκά στρώματα και τη νεολαία. α)Να σχηματίσει άμεσα στις γειτονιές ένα μέτωπο αγωνιστικής αλληλεγγύης για τους φτωχούς και τους άνεργους, και να μετατρέψει τους δήμους σε κέντρα αγώνα και θεσμικής αντιεξουσίας. β)στους εργασιακούς χώρους  να ανατρέψει τις υπάρχουσες γραφειοκρατικές υποταγμένες ηγεσίες των συνδικάτων, δημιουργώντας ένα νέο συνδικαλιστικό-πολιτικό κίνημα αντιμετώπισης των συνεπειών της κρίσης και των μνημονίων. γ)Στους χώρους της  νεολαίας να σχηματιστεί ένα αντιφασιστικό μέτωπο και να συγκροτηθεί ένα πανεκπαιδευτικό κίνημα υπεράσπισης της εκπαίδευσης (να μην κλείσει κανένα πανεπιστήμιο, ΤΕΙ, σχολείο), και του δικαιώματος στην εργασία, αναδεικνύοντας τη νεολαία σύμμαχη δύναμη κρούσης του λαϊκού κινήματος.

Όλα τα παραπάνω  σημαίνουν  για τον καθένα και ειδικά για όσους επιμένουν στην κομμουνιστική προοπτική, ότι δεν πρέπει να παρατηρούν και να σχολιάζουν, δεν μπορούν να υπάρχουν σαν τζογαδόροι που περιμένουν το καλό χαρτί. Η κρίση  αποτελεί μια ευκαιρία για την ανατροπή η τουλάχιστον για την ανασυγκρότηση  μιας σύγχρονης  κομμουνιστικής  αριστεράς. Γιατί για τον επαναστατικό μαρξισμό  ο σημαντικότερος πολιτικός αγώνας –μέσα στη κρίση-  είναι  η επιλογή ενός άλλου συστήματος, του  πραγματικά εναλλακτικού του σοσιαλισμού. Γιατί ανάμεσα  στο «ήδη αργά» και στο «όχι ακόμα» το  φάντασμα συνεχίζει να περιπλανάται πάνω σε αρκετές  γειτονιές του πλανήτη και δεν του είναι καθόλου χρήσιμο το εκκρεμές που ταλαντώνεται γιατί οι ανατροπές δεν αναμένουν την ακριβή ώρα.


Πηγή:tometopo.gr