Περιμένοντας τις συνθήκες να ωριμάσουν και την ελίτ να αποφασίσει

Toυ Γιώργου Τσιρίδη

«Κριτική της κριτικής», με αφορμή τις κινητοποιήσεις για τη δημόσια τηλεόραση

Οι αναλύσεις που γίνονται από όλους μας σχετικά με τις πολιτικές εξελίξεις στη χώρα ακολουθούν –συχνά χωρίς πρόθεση– αναλυτικά μοντέλα, θεωρητικές σχολές που έχουν απασχολήσει και συνεχίζουν να απασχολούν τις πολιτικές επιστήμες. Με αφορμή τις εξελίξεις στην ΕΡΤ, δεν είναι λίγοι εκείνοι που δίνουν βάρος στις «αντικειμενικές συνθήκες» που διαμορφώνουν την ιστορία. Οι οικονομία και οι κοινωνικές δομές που αυτή διαμορφώνει προβάλλονται ως νόμοι απαράγραπτοι. 

Στον αντίποδα αυτής της θεώρησης κινούνται εκείνες οι αναλύσεις που αποδίδουν στο ρόλο μιας ελίτ, στη στρατηγική και τις εκάστοτε δυνατότητές της, τη μερίδα του λέοντος αναφορικά με την τροπή των πραγμάτων.

Δομολειτουργισμός (εκσυγχρονιστικός ή μαρξιστικός) από τη μια και θεωρία των ελίτ από την άλλη. Μακρο-αναλυτική και μικρο-αναλυτική οπτική γωνία. Είναι προφανές πως αμφότερες αφήνουν έξω από το αναλυτικό τους πλαίσιο τις εξελίξεις σε ένα μεσο-επίπεδο: Οι συλλογικές δράσεις, ο παράγοντας λαός ως οργανωμένη ή μη δύναμη, είτε απαξιώνονται τελείως είτε καταλαμβάνουν έναν δευτερεύοντα ρόλο συνδεδεμένο με τα γρανάζια της οικονομίας από τη μια και τις ορέξεις των κρατούντων από την άλλη. 

Τα πράγματα όμως δεν είναι ακριβώς έτσι: Από τη μια, οι νόμοι της οικονομίας, ακριβώς επειδή επηρεάζουν σταθερά την κοινωνία, δεν παραμένουν ανεπηρέαστοι από αυτή σε μια μονόδρομη συνάρτηση. Αν οι δομές ισχύουν, δεν ισχύουν πέρα και μακριά από τους ανθρώπους, οι οποίοι δρώντες έλλογα τις έχουν συχνά ανατρέψει, αναμορφώσει ή ενσωματώσει, αποδεικνύοντας ταυτόχρονα την αδιάλειπτη συνέχιση της ιστορίας. Αντίστοιχα, οι επιλογές της ελίτ μπορούν να πραγματοποιηθούν και να αποκτήσουν βαρύτητα μόνο λαμβάνοντας υπόψη τους το ρόλο του συλλογικού υποκειμένου στο οποίο απευθύνονται. 

Πίσω στα δικά μας: Η άποψη που θέλει «τις συνθήκες να ωριμάσουν» προτού επιτευχθεί οποιαδήποτε ριζική αλλαγή είναι σαφώς ντετερμινιστική και εκνευριστικά μοιρολατρική. Πάνω απ’ όλα όμως είναι αντι-επιστημονική. Τα τελευταία χρόνια οι νόμοι της οικονομίας «κάλεσαν» πολλάκις τον ελληνικό λαό να τους επιβεβαιώσει σπρώχνοντας προς την κατεύθυνση που επιτάσσουν. Οι πολίτες όμως δεν κατέβηκαν πάντα στο δρόμο μαζικά. Επέλεξαν συλλογικά, με μια διαδικασία συχνά αφανή στα μάτια του μεμονωμένου παρατηρητή, το χρόνο και τον τρόπο της δράσης τους. Όταν τελικά το έκαναν, οι «νόμοι της ιστορίας» μπήκαν σε εφαρμογή. Πέρα λοιπόν από τους οικονομικούς νόμους που διέπουν τις κοινωνίες ισχύουν και άλλοι που εντοπίζονται στο περίφημο «εποικοδόμημα» και οι οποίοι συνδιαμορφώνουν τον τρόπο, τον τόπο και το χρόνο μιας κοινωνικής έκρηξης. Διαφορετικά, θα αντιδρούσαν αποκλειστικά οι πεινασμένοι πένητες και οι άνεργοι. Το προαύλιο της ΕΡΤ όμως - και παλιότερα οι πλατείες της χώρας - είχαν χώρο για όλους: για του ιδεολόγους, για τους ρομαντικούς, για τους οργανωμένους, τους ανένταχτους, για τους οργισμένους, ακόμη και για αυτούς που δεν είχαν να κάνουν τίποτα καλύτερο το βράδυ τους. 

Αντίστοιχα, η πολιτική και οικονομική ελίτ απευθύνεται στην κοινωνία και εξαρτάται από τις διαθέσεις της. «Ο Φώτης είναι άβουλος», «Ο Αντώνης είναι βλαξ», «Ο Βαγγέλης είναι φιλόδοξος» είναι κάποιες από τις απόψεις που, μπορεί να μην υπολείπονται οξυδέρκειας σε χαρακτηρολογικό επίπεδο, προσιδιάζουν, εντούτοις, στον τρόπο που η παλιά ιστοριογραφία προέτασσε τα χαρακτηριστικά των ηγετών ως τα πλέον σημαντικά για τη χάραξη πολιτικών, την κήρυξη πολέμων και τη σύναψη συμμαχιών. Σαφέστατα οι επιλογές των κρατούντων παίζουν καθοριστικό ρόλο στις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις, περιγράφουν παρόλα αυτά μόνο τη μια πλευρά της εξίσωσης εξουσία-κοινωνία. Η ιστορία βρίθει παραδειγμάτων από επιλογές της πολιτικής ελίτ που είτε απορρίφθηκαν και εξέπεσαν (θορυβωδώς ή και όχι) είτε βρήκαν πρόσφορο έδαφος και ευοδώθηκαν. Εδώ θα αρκεστούμε να θυμίσουμε το γνωστό δίλλημα που επικράτησε μετά τη χούντα, «Καραμανλής ή τανκς», και να ρωτήσουμε με τη σειρά μας σε ποιον ακριβώς απευθυνόταν και γιατί, αν όχι σε μια «ετοιμοπόλεμη» κοινωνία, εφόσον ο εκλεκτός της πολιτικής και στρατιωτικής ελίτ, σύμφωνα με κάποιους θεωρητικούς, θα μπορούσε από μόνος του να θεωρηθεί ικανοποιητικός παράγοντας για τη μετάβαση στη δημοκρατία. 

Τέλος, υπάρχει μια τρίτη κατηγορία αναλύσεων που ενώ διατρανώνει την πίστη της στη δύναμη των μαζών, την ερμηνεύει με όρους «κατάληψης της Βαστίλης». Οι φωνές αυτές τις περισσότερες φορές προτρέπουν σε γενικό ξεσηκωμό και αγανακτούν που η κοινωνία δεν ακολουθεί τους εξεγερσιακούς ρυθμούς που οι ίδιες προτάσσουν ως ιδανικούς. Συχνά δε, όταν η κοινωνία όντως τους κάνει τη χάρη και εξεγείρεται, κριτικάρουν τον τρόπο με τον οποίο η εξέγερση ή η διαμαρτυρία έλαβε χώρα. «Δεν ήταν αρκετά ταξική», «Είχε μέσα πολλούς νοικοκυραίους». Ξεχνούν δηλαδή πως ένα εξεγερσιακό γεγονός μαζικής κλίμακας, για να επιβιώσει ως τέτοιο, εμπεριέχει πάντα έναν εκπληκτικό πλουραλισμό στη πολιτική, ταξική, οικονομική και πολιτιστική σύνθεση του πλήθους που το στελεχώνει. Αυτή η κατηγορία αναλυτών συνήθως περιλαμβάνει οργανωμένους σε κομματικούς ή κοινωνικούς οργανισμούς, και έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τους τελευταίους επίδοξους αναλυτές, τους χαλαρά ή και καθόλου συνδεδεμένους με κόμματα ή οργανώσεις πολίτες, οι οποίοι με τη σειρά τους κριτικάρουν ανέξοδα και εκ του ασφαλούς ό,τι οργανωμένο κινείται: «δεν κάνουν απολύτως τίποτα», «ο καθένας κοιτάει το μαγαζάκι του» κτλ. 

Το κείμενο αυτό ξεκίνησε να γράφεται πριν την αποχώρηση της ΔΗΜΑΡ από την κυβέρνηση, γεγονός το οποίο συνδέεται άμεσα με τη δυναμική που απελευθέρωσε η μαζική προσέλευση των πολιτών στο ραδιομέγαρο και πολύ λιγότερο με τις προσωπικότητες των τριών συγκυβερνώντων ή τους νόμους της αγοράς. «Η εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν έριξε τη χούντα», λένε με ευκολία πολλοί, κοιτώντας μόνο τις άμεσες και ορατές συνέπειες ενός εξεγερσιακού γεγονότος, αδιαφορώντας για τη αθροιστική και σταδιακή διάσταση των κοινωνικών εκρήξεων. Αντίστοιχα, πολλοί χλευάζουν την αντίληψη που θέλει την αντίδραση της ελληνικής κοινωνίας το καλοκαίρι του 2011 να έχει ρίξει δύο κυβερνήσεις και δε βλέπουν καμία κλιμακωτή διασύνδεση με τις κινητοποιήσεις για το άρθρο 16 και τα γεγονότα του Δεκέμβρη. 

Διαβάζοντας κανείς το παρόν κείμενο θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει ως μια «κριτική της κριτικής» και να το προσθέσει στο μακρύ κατάλογο των αναλυτικών σχημάτων που το ίδιο στηλιτεύει. Ωστόσο, στόχος εδώ είναι η ανάδειξη των μαζών ως κύριου παράγοντα μετασχηματισμού των κοινωνιών, απαλλαγμένου, εντούτοις, από μια μονοδιάστατη θεώρησή τους. Όπως γλαφυρά έχει τεθεί από τον S. Moscovici, «πιστεύω στο πέρασμα από ένα μεθοδολογικό μονοθεϊσμό σε ένα μεθοδολογικό πολυθεϊσμό». Τις στιγμές αυτές, οι εργαζόμενοι της ΕΡΤ καλούν τον κόσμο να στηρίξει των αγώνα τους προσερχόμενος στο ραδιομέγαρο. Η συλλογική δράση θα αποτελέσει για μια ακόμη φορά τον καταλύτη των νόμων της οικονομίας και το εμπόδιο στα σχέδια των ελίτ. 

Πηγή:REDNoteBook