Η τέχνη του τρόμου

Του Αρη Χατζηστεφάνου

Μπορεί να υπάρχει κάποια καλλιτεχνική αξία στα βίντεο της 11ης Σεπτεμβρίου και των αποκεφαλισμών δύο Αμερικανών δημοσιογράφων από το κράτος του Ισλάμ; Ενας Αμερικανός κριτικός κινηματογράφου αποτόλμησε να αξιολογήσει τις δύο «παραγωγές». Και το αποτέλεσμα ήταν άκρως πολιτικό.

Στόχος της τρομοκρατίας είναι να αναδείξει την αληθινή, χειροπιαστή βία απέναντι στην αόρατη βία της ασφάλειας.

Ζαν Μποντριγιάρ

Μια εβδομάδα μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου ο Γερμανός συνθέτης Καρλχάιντς Στοκχάουζεν έκανε μια δήλωση που έμεινε στην ιστορία σαν «το πιο λάθος σχόλιο, την πιο λάθος στιγμή». Η επίθεση στους Δίδυμους Πύργους, είπε, «είναι το σημαντικότερο έργο τέχνης που έχει υπάρξει στο σύμπαν». Σε σχέση με τους δράστες, συμπλήρωνε ο ίδιος, «εμείς ως συνθέτες είμαστε ένα τίποτα» αφού δεν μπορούμε να προκαλέσουμε την προσήλωση τόσων εκατομμυρίων θεατών σε μια «παράσταση».

Υστερα από λίγα 24ωρα ο διάσημος συνθέτης λάμβανε επιστολές από φεστιβάλ που ακύρωναν τις παραστάσεις του, ενώ η κόρη του προτίμησε να αλλάξει το επώνυμό της για να αποφύγει οποιαδήποτε σύνδεση μαζί του.

Δεκατρία χρόνια αργότερα, όμως, αρκετοί αναλυτές θα συμφωνήσουν με τον Στοκχάουζεν πως η 11η Σεπτεμβρίου ήταν πράγματι μια πολύ επιτυχημένη «παράσταση», αν την κρίνει κανείς από την ανταπόκριση του «κοινού». Κάθε τρομοκρατική επίθεση, άλλωστε, είναι ένα «δρώμενο» που πραγματοποιείται σχεδόν αποκλειστικά για τους ανυποψίαστους θεατές του. «Χωρίς την τηλεόραση», έλεγε παλαιότερα ο παρουσιαστής του ABC Τεντ Κόπελ, «η τρομοκρατία μετατρέπεται σε αυτό που οι φιλόσοφοι αποκαλούν ένα υποθετικό δέντρο που πέφτει στο δάσος – κανένας δεν το ακούει να πέφτει και συνεπώς δεν έχει λόγο ύπαρξης».

Αν όμως κάθε τρομοκρατική επίθεση είναι μια παράσταση, αρκετοί μπαίνουν στον πειρασμό να κρίνουν και το αισθητικό αποτέλεσμα, και μάλιστα να το συγκρίνουν με νεότερες «παραστάσεις», όπως ο αποκεφαλισμός των δύο Αμερικανών δημοσιογράφων από το Κράτος του Ισλάμ (ISIS).

Για τον συντάκτη του ηλεκτρονικού περιοδικού «Salon», Αντριου Ο’Χέχιρ, σε σχέση με την 11η Σεπτεμβρίου, τα video που παρουσίασε ο ISIS αποτελούν μια «φτηνή, αναλώσιμη δουλειά προορισμένη για τα κατώτερα αισθήματα της παγκόσμιας ποπ κουλτούρας –δηλαδή για το youtube». Αν δεν ήταν τρομακτικά, θα ήταν «γελοία και κιτς», έγραφε Ο’Χέχιρ, συμπληρώνοντας ότι η έρημος, που αποτελεί το φόντο των εκτελέσεων, «παραπέμπει σε διαφημιστικό για τζιπ της δεκαετίας του ’70», ενώ η εκφορά του λόγου από τον δράστη «θυμίζει την απόπειρα ενός εφήβου να μιμηθεί τον Ali G».

Παρ' όλα αυτά, ανάμεσα στην 11η Σεπτεμβρίου και τα βίντεο του ISIS, φαίνεται να υπάρχει ένας κοινός παρονομαστής: Και τα δύο παρήχθησαν στα πρότυπα της βιομηχανίας του θεάματος για να καταναλωθούν και να διαδοθούν από αυτήν. Μπορεί τα αεροπλάνα που προσκρούουν στους Δίδυμους Πύργους να παραπέμπουν σε μεγάλη παραγωγή του Χόλιγουντ, ακόμη όμως και οι εικόνες των αποκεφαλισμών πληρούν τις ελάχιστες τεχνικές προϋποθέσεις για την όσο το δυνατόν ταχύτερη μετάδοσή τους από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δεν είναι μόνο ότι η μαγνητοσκόπηση του αποκεφαλισμού γίνεται με συνεργείο από δύο κάμερες και ξεχωριστή ηχοληψία με ειδικό μικρόφωνο πέτου (ψείρα), αλλά κυρίως ότι ο «σκηνοθέτης» αποφασίζει να ρίξει στην οθόνη μαύρο (fade to black) όταν ξεκινούν οι αποκεφαλισμοί. Αν και αρκετοί στηρίχθηκαν σε αυτήν τη λεπτομέρεια για να υποστηρίξουν ότι τα βίντεο είναι πλαστά (και ενδεχομένως να είναι) υπάρχει και μια πολύ πιο πειστική εξήγηση: οι δημιουργοί τους περιόρισαν την ποσότητα αίματος στην οθόνη ώστε το βίντεο να είναι πιο εύπεπτο για το ευρύ κοινό. Οπως εξηγούσε ο Ο’Χέχιρ, είναι σαν έναν παραγωγό ταινιών τρόμου, ο οποίος θέλει να προκαλέσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αίσθηση, χωρίς όμως να δει την ταινία του να κόβεται από την επιτροπή ραδιοτηλεόρασης.

Η δεύτερη σημαντική ομοιότητα ανάμεσα στα βίντεο από την 11η Σεπτεμβρίου και τους αποκεφαλισμούς του ISIS είναι ότι επιτελούν ένα στόχο που είναι κοινός για τους τρομοκράτες και τις ΗΠΑ – ή αν προτιμάτε τον «σκηνοθέτη» και τον «διανομέα». Και οι δύο επιθυμούν να παρουσιάσουν το «θύμα» και τον «θύτη» της επίθεσης σαν δυο αντιπάλους ίδιας ισχύος, προκειμένου να συσπειρώσουν τους οπαδούς τους σε ένα πόλεμο μέχρις εσχάτων. Η δύναμη της τηλεοπτικής εικόνας εξασφαλίζει ότι μια ομάδα ατάκτων, που ζουν σε κάποια σπηλιά στα βάθη του Αφγανιστάν ή κινούνται ανάμεσα στα ανύπαρκτα σύνορα Συρίας – Ιράκ, έχει τις ίδιες πιθανότητες επιτυχίας με την ισχυρότερη πολεμική μηχανή που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα.

Οι ΗΠΑ χρησιμοποιούν αυτήν τη σύγκριση για να δικαιολογήσουν την ασύμμετρη στρατιωτική τους απάντηση, η οποία προφανώς δεν έχει στόχο την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας, αλλά την κυριαρχία στις ενεργειακές πηγές της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Από την πλευρά τους οι τζιχαντιστές καταφέρνουν να τρομοκρατήσουν τους τοπικούς τους αντιπάλους (στην περίπτωση του ISIS τον ιρακινό στρατό) και να στρατολογήσουν νέα μέλη από μια τεράστια δεξαμενή απεγνωσμένων ανθρώπων που για δεκαετίες δέχονται συνεχείς ταπεινώσεις από την αμερικανική εξωτερική πολιτική.

Από τις εικόνες της κατάρρευσης των Δίδυμων Πύργων μέχρι τους αποκεφαλισμούς από το Κράτος του Ισλάμ, μια ετερόκλητη «εταιρεία παραγωγής» ανέλαβε τη σκηνοθεσία, την εκτέλεση αλλά και τη διανομή του τελικού υλικού. Αυτό που άλλαξε ήταν το μέγεθος της παραγωγής αλλά και τα μέσα διάδοσης στο ευρύ κοινό. Οι στόχοι όμως παρέμεναν οι ίδιοι. Και πώς θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά, αφού οι δράστες, δηλαδή η Αλ Κάιντα και τώρα το ISIS είχαν χρηματοδοτηθεί στο παρελθόν από τους ίδιους ανθρώπους στους οποίος παρέδωσαν τη νέα τους δουλειά.

…………………………………………

Info

Διαβάστε

Το πνεύμα της τρομοκρατίας (εκδόσεις Κριτική)

Η φιλελεύθερη αλλά σίγουρα ενδιαφέρουσα ματιά του Ζαν Μποντριγιάρ για την 11η Σεπτεμβρίου ως τη «μητέρα όλων των γεγονότων».

Η Κοινωνία του Θεάματος (εκδόσεις Διεθνής Βιβλιοθήκη)

Το κλασικό πλέον έργο του Γκι Ντεμπόρ αναζητά την ταυτότητα μιας κοινωνίας όπου κάθε έκφανση της ανθρώπινης ζωής αντικαθίσταται από μια αναπαράσταση.

Δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών