Η κοινοτοπία του κακού

Του Κώστα Βαξεβάνη

Το 1959, η ισραηλινή Μοσάντ κατάφερε να εντοπίσει τον Άντολφ Άιχμαν, τον αρχιτέκτονα του Ολοκαυτώματος, στην Αργεντινή όπου είχε καταφύγει. Με μια επιχείρηση που διήρκεσε μήνες, οι εβραίοι πράκτορες συνέλαβαν τον Άιχμαν, τον νάρκωσαν και τον μετέφεραν στο Ισραήλ όπου τον δίκασαν και τελικώς τον απαγχόνισαν. 

Τη δίκη του Άιχμαν στο Ισραήλ, κάλυψε για το “The New Yorker”, μια από τις μεγαλύτερες φιλοσόφους της εποχής, η εβραία Χάνα Άρεντ. Η Άρεντ παρακολούθησε το τέρας του ναζισμού να απολογείται μέσα από ένα γυάλινο αλεξίσφαιρο κλουβί υποστηρίζοντας πως δεν έκανε τίποτα άλλο από το καθήκον του και να ακολουθεί τους κανόνες. 

Η εβραία φιλόσοφος περίμενε να δει την επιτομή του ναζισμού να αγορεύει και είδε ένα ανθρωπίδιο, να σκουπίζει συνεχώς τη μύτη του και να ψελλίζει πως έκανε αυτό που ωφελούσε τη Γερμανία. Στο μυαλό του, αυτό δεν ήταν μαζικές δολοφονίες, απάνθρωπη ιδεολογία, αλλά καθήκον.

Τότε η Άρεντ, σε μια προσπάθειά της να ερμηνεύσει τον Άιχμαν και όχι να τον δικαιολογήσει, διατύπωσε τη θεωρία της, «Κοινοτοπία του κακού». Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο. Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή μέτριους ανθρώπους, οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα. Την υπηρετούν ως το τέλος, χωρίς να την ελέγχουν λογικά. 

Την θεωρία της Χάνα Άρεντ, που ακόμη προκαλεί αντιδράσεις, θυμήθηκα ακούγοντας τον Τάκη Μπαλτάκο στη συνέντευξή του μετά το σκάνδαλο που αποκαλύφθηκε. Ο γραμματέας της κυβέρνησης Μπαλτάκος, ο μεγαλοδικηγόρος Μπαλτάκος, ο πολιτικός Μπαλτάκος, ψέλιζε μερικές κοινοτοπίες για πατρίδες, δαυλούς που καίνε στο βωμό της πατρίδας, το καθήκον που έπρεπε να διεκπεραιώσει. 

Ο Τάκης Μπαλτάκος είχε συλληφθεί από την κάμερα να ομολογεί την ανοιχτή σχέση με τους ναζί, να λειτουργεί ως υποβολέας του πρωθυπουργού αλλά και να καταρρίπτει το ίδιο το προφίλ του θρησκευόμενου πατριώτη, βρίζοντας κάτω από εννιά εικόνες. Παρ όλα αυτά βγήκε στη συνέντευξη, όχι για να πει πως ήταν λάθος του ή να ζητήσει συγνώμη, αλλά για να επιμείνει πως έκανε το καθήκον του. 

Δεν παρουσίαζε αδυναμία επιχειρημάτων. Ψέλλιζε απλώς αυτό που ψέλλιζε και ο Άιχμαν πριν την αγχόνη. Πως έκανε το καθήκον του. Δεν ανέλυσε κανένα από τα επιχειρήματά του για τον πατριωτισμό του. Δεν εξήγησε γιατί το να συνωμοτείς με τους ναζί ενάντια στη Δημοκρατία είναι πατριωτισμός. Ψέλλιζε με εμφανή ρηχότητα επιχειρήματα που θα μπορούσε να είναι ατάκες του Κώστα Πρέκα σε ταινία της δεκαετίας του '60. Τον άκουγα και σχεδόν τον φανταζόμουν, με μεμψοίμιρο ύφος να σκουπίζει τη μύτη του όπως ο Άιχμαν στο ντοκουμέντο της δίκης. 

Ο Μπαλτάκος, όπως και ο Σαμαράς, όπως και ο κύκλος τους, είναι οι απελπιστικές μετριότητες που είναι έτοιμες για τα χειρότερα εγκλήματα. Ο «πατριωτισμός» τους, το «καθήκον», η «ανάγκη», είναι ο τρόπος της εσωτερικής τους δικαιολόγησης, που οδηγεί την εξωτερικής προσπάθεια για την σπουδαιότητα. Πολλές φορές είναι άκρως υποκριτική εκτός από κενή, αφού το καθήκον και η ανιδιοτέλεια συχνά μπαίνουν σε παρένθεση για να κάνουν όπως ο Μπαλτάκος μερικούς διορισμούς γιών και συζύγων. Ακόμη και αυτό όμως, από τις κονότοπες μετριότητες, δικαιολογείται ως μια υπέρτατη πατριωτική συμπεριφορά, αφού δίνει δουλειά στους καλύτερους πατριώτες για να δημιουργήσουν μια καλύτερη πατρίδα. 

Η κοινοτοπία του κακού, είναι μια πλευρά της κυβέρνησης Σαμαρά-Βενιζέλου. Το κοινότοπο τίποτα, γατζωμένο από βολικούς κανόνες που έχει δημιουργήσει, επικαλούμενο μεγάλες αξίες, απλώς καταστρέφει. Κι αν χρειαστεί να εξηγήσει, όπως ο Μπαλτάκος, ψελλίζει κοινότοπες ανοησίες δανεισμένες από βιβλία ηρώων Δημοτικού, τον καιρό της Χούντας.

(Αξίζει να δείτε την ταινία «Άννα Άρεντ» σε σκηνοθεσία Μαργκαρέτε φον Τρότα με τη γερμανίδα ηθοποιό Μπάρμπαρα Σούκοβα στο ρόλο της Άννας. Και βέβαια να διαβάσετε το βιβλίο της Άρεντ «Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Έκθεση για την κοινοτοπία του κακού»).

Πηγή:Κουτί της Πανδώρας